Św. Jan Kapistran i początki klasztoru
Kościół i klasztor w Krakowie u stóp Wawelu powstał w r.1453 dzięki fundacji biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego i poparciu króla Kazimierza Jagiellończyka. Na zaistnienie tego faktu wpłynęła obecność w Krakowie św. Jana Kapistrana (+1456), włoskiego kaznodziei i misjonarza, który z upoważnienia papieża i na zaproszenie króla polskiego, wygłaszał płomienne kazania nawołujące wiernych do pokuty i do zreformowania życia religijnego. Janowi udało się zachęcić wielu ludzi związanych z Akademią Krakowską do życia w zakonie opartym na regule św. Franciszka z Asyżu. Jego obecność w Krakowie zapoczątkowała w naszym kraju wspólnotę braci mniejszych de observantia. Braci należących do tej wspólnoty nazywano w Polsce bernardynami (od imienia patrona ich kościoła – św. Bernardyna ze Sieny). W konwencie krakowskim żyło wielu wybitnych zakonników, uczonych i cieszących się opinią świętości, m.in. św. Szymon z Lipnicy (+1482), Michał Bal (+1496), profesor Krakowskiej Akademii i kandydat na arcybiskupstwo praskie, bł. Władysław z Gielniowa (+1505), sługa Boży Rafał z Proszowic (+1534), Jan Szklarek (+1515), związany wcześniej z Akademią Krakowską, Jan ze Stobnicy (+1530), filozof i profesor tejże Akademii oraz Bernardyn z Żarnowca (+1482), sławny iluminator i miniaturzysta rękopisów, bł. Anastazy Pankiewicz, męczennik Dachau (+ 1942) i wielu innych.
Murowany kościół gotycki, a potem wczesnobarokowy
Drewniane budowle kościoła i klasztoru zastąpiono w 1454 r. nieco większymi, murowanymi, wzniesionymi dzięki dotacji bpa Zbigniewa Oleśnickiego. Po śmierci fundatora kontynuowali budowę: kanonik krakowski Jan Długosz, a po nim Marcin Bełza, syndyk klasztoru bernardynów. Rozpoczęta w r. 1454 budowa trwała jeszcze po r. 1500. Kościół gotycki, jednonawowy, z wieżą od frontu, wewnątrz został pokryty malowidłami (polichromią) bernardyńskiego malarza Franciszka z Sieradza (+1516). Obraz w nastawie głównego ołtarza, dzieło bernardyńskiego malarza Franciszka Węgrzyna (+1484), związany był z wezwaniem świątyni i przedstawiał św. Bernardyna ze Sieny. Z tego wystroju zachowały się do dziś jedynie: rzeźba św. Anny „Samotrzeć”, wykonana w warsztacie Wita Stwosza i rzeźba Chrystusa Frasobliwego, nieznanego artysty.
Najazd szwedzki w 1655 roku spowodował zniszczenie gotyckich zabudowań. Obecny kościół w stylu wczesnobarokowym, wzniesiony w latach 1659-1680 z funduszów Zofii Ługowskiej i Stanisława Witowskiego, kasztelana sandomierskiego, zaprojektował Krzysztof Mieroszewski. Wystrój wnętrza uzupełniano jeszcze w ciągu XVIII w. Zachował się do naszych czasów ołtarz z czarnego marmuru, dedykowany bł. Szymonowi z Lipnicy, dzieło wybitnego krakowskiego mistrza kamieniarskiego z drugiej połowy XVII w., Jacka Zielaskiego i obrazy bernardyńskiego malarza o. Franciszka Lekszyckiego (+1668): „Ostatnia Wieczerza”, „Pierwszy Upadek Pana Jezusa”, „Ukrzyżowanie” i kilka mniejszych, a wśród nich prawdopodobnie „Taniec śmierci”.
Kościół był wielokrotnie restaurowany. Po wojnie, w r. 1945 odnowiono kaplicę Szymona z Lipnicy i ubogacono ją witrażem okiennym Józefa Mehoffera (+1946). Kościół był wielokrotnie restaurowany. Jego ostatnia, gruntowna restauracja została przeprowadzona staraniem gwardiana klasztoru i kustosza sanktuarium o. Fidelisa Maciołka.
Kaplica
św. Szymona z Lipnicy
Kaplica pod wezwaniem św. Szymona z Lipnicy jest usytuowana po prawej stronie prezbiterium, w przedłużeniu nawy północnej. Stanowi ośrodek kultu Świętego, którego beatyfikacja miała miejsce w 1685 r., a kanonizacja 3 czerwca 2007 r. Ołtarz w kaplicy został wykonany z czarnego marmuru (z Dębnika koło Czernej). Stanowi dzieło mistrza kamieniarskiego Marcina Krystiana z Kazimierza, ukończone w 1662 r. Relikwie świętego Szymona przeniesiono w uroczystej procesji z katedry wawelskiej dopiero w 1686 roku, w rok po wydaniu dekretu beatyfikacyjnego (relikwie przeniesiono do katedry na Wawelu przed zburzeniem kościoła w 1656 r.).
Ołtarz
Ołtarz składa się z mensy na cokole z przylegającą rzeźbą Szymona przedstawionego w pozycji leżącej. W 1945 r. odsunięto ołtarz wraz z sarkofagiem od ściany zachodniej, do której przylegał, w kierunku środka kaplicy. Antepedium ołtarzowe jest dziełem rzeźbiarza Jacka Zielaskiego z wieku XVII. Ma charakter płaskiego ornamentu pokrytego roślinnym wzorem, w który wkomponowano owal z herbem Śreniawa z inicjałami fundatorów kaplicy: Jana Lipskiego, starosty sądeckiego i jego żony Zofii. Nastawę ołtarza (retabulum) na ścianie zachodniej, wspartą na pilastrach, zwieńczoną kartuszem z herbem Śreniawa, wypełnia nisza zabudowana przez obraz przedstawiający św. Szymona w scenie z „próbą ognia”, symbolizującej wierność i posłuszeństwo nowicjuszy wobec Reguły zakonnej i przełożonych. Obraz został namalowany w roku beatyfikacji Szymona (1685) przez wileńskiego malarza Jana Gotharda Berkhoffa. Malarz ten w swojej sztuce ulegał wpływom malarstwa Franciszka Lekszyckiego. W tle sceny „próby ognia” zostały zaznaczone przez artystę sceny: „sadzenie dębu przez nowicjuszy” oraz „czerpanie wody ze studni Szymonowej”. W posadzce kaplicy była umieszczona płyta nagrobna rodziny Lipskich z roku 1677. Obecnie wmurowano ją w ścianę zachodnią, w holu między kościołem a konwentem. W kaplicy św. Szymona znajduje się jeszcze jeden obraz, wiszący na ścianie zachodniej, związany tematycznie z hagiografią Świętego. Również i to dzieło należy włączyć do kręgu wpływów Franciszka Lekszyckiego i odnieść do drugiej połowy XVII wieku.
Zdobienia
Kaplicę św. Szymona rozświetla okno witrażowe, zaprojektowane przez artystę malarza Józefa Mehoffera (†1946), związanego z grupą malarzy Młodej Polski. Artysta przedstawia temat apoteozy św. Szymona z Lipnicy (witraż został wykonany w zakładzie B. Buczka w Krakowie w roku 1946). Kaplicę Szymona zdobią też malowidła ścienne, wykonane przez Adama Stalony Dobrzańskiego i Ludwika Gardowskiego w roku 1945. Są to zarysy kościołów bernardyńskich w Polsce. W ostatnich latach, przed kanonizacją św. Szymona z Lipnicy, staraniem gwardiana klasztoru o. Fidelisa Maciołka, przeprowadzono gruntowną renowację kaplicy.
Kaplica
św. Anny
Odpowiednikiem architektonicznym kaplicy św. Szymona jest usytuowana symetrycznie do niej, na przedłużeniu nawy południowej, kaplica bracka pod wezwaniem św. Anny. W ołtarzu kaplicy została umieszczona gotycka rzeźba przedstawiająca św. Annę Samotrzeć. Rzeźba ta, datowana na koniec XV wieku, powstała w kręgu mistrza Wita Stwosza.
Płaską architekturę ołtarza zdobi antepedium o charakterze płaskorzeźby przedstawiającej „Ucieczkę świętej Rodziny do Egiptu”. Ołtarz zwieńczono złoconą rzeźbą Boga Ojca. Po obu stronach znajdują się złocone figury św. Franciszka z Asyżu i św. Klary. Na sklepieniu kaplicy widnieją malowidła przedstawiające św. Annę nauczającą swoją córkę Maryję.
Podobny temat prezentuje obraz olejny w górnej części ołtarza: „Św. Joachim i Matka Zbawiciela pochylona nad księgą Pisma świętego”. W ostatnich latach miała miejsce gruntowna renowacja kaplicy, staraniem gwardiana konwentu, o. Fidelisa Maciołka.
Kościół i klasztor dziś
Konwent krakowski jako pierwszy klasztor prowincji i pierwszy klasztor zakonu w Polsce. Od roku 1959 mieści się tutaj Archiwum Prowincji oraz Centralna Biblioteka Starodruków Prowincji. W latach 1963-1993 mieściło się tutaj studium filozofii Wyższego Seminarium Duchownego OO. Bernardynów, a od 1993 r. znajdował się tutaj postulat. Obecnie bernardyni krakowscy prowadzą kapelanię u sióstr bernardynek przy ul. Poselskiej. Przy klasztorze od czasu fundacji istnieje wspólnota Franciszkańskiego Zakonu Świeckich.
